FORGEN

Moi Drodzy,
widzę, że pora wyjaśnić sprawę nomenklatury. Zbyt często w mowie potocznej mylimy pojęcia, które mają swoje ścisłe znaczenie i często znaczą zupełnie co innego.
Tak jest w przypadku mylenia "drzewa genealogicznego" z "wywodem przodków" czy też wręcz z bazami rodzinnymi, jakie budujemy dzięki programom informatycznym. Z tym nie mam siły już walczyć, bo trzeba by ingerować w co drugi post na forum.
Podobnie sprawa przedstawia się z "zaściankiem". Co innego czujemy "intuicyjnie" a zupełnie co innego to oznacza.
Mam w związku z tym prośbę do członków ZSzP goszczących na naszym forum, aby to w przystępny sposób wyłożyli.
Zawsze będzie można w przyszłości odsyłać błądzących do tego wątku.
PS
Co do Wikipedii, to mam uwagę natury ogólnej: zaglądajmy do bardziej wiarygodnych opracowań. Może mniej poręczne, ale za to pewniejsze. Już nie raz spotkałem tam z tematów około-historycznych i heraldycznych takie bzdury, że aż strach czytać

Mam nadzieję, że Pan Przemysław nie ma mi za złe za takie zwrócenie uwagi nt. zaścianków,
ale gdzie mogę to staram się naprostowywać XX-wieczny wpływ "Pana Tadeusza" na przeniesienie
lokalnego nazewnictwa struktur osiedli z terenu WXL na całą Polskę.

Zaścianek to jedna z osadniczych form gospodarczych funkcjonująca na części terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Związana była z pomiarą włóczną i rozgraniczeniem wielkich dóbr przeprowadzoną w XVI w.
Przy rozgraniczaniu dużych dóbr (wielkoksiążęcych, magnackich czy biskupich) dzielonych "ścianami" pozostawały niewielkie części ziemi, skrawki/resztówki/naddatki, czy też w okolicach Wilna i Nowogródka zwane zaściankami.
Te niewielkie najczęściej kilkudziesięciohektarowe działki wydzierżawiano, bądź też sprzedawano niewymagającym rolnikom.
Zaścianki w dobrach biskupów wileńskich najczęściej zasiedlone były chłopami, Radziwiłłowie postępowali podobnie, choć część zaścianków odsprzedawali (bądź też dzierżawili - tworząc tzw. czynszowników) szlachcie.
Jeden z zaścianków - wyjątkowo zasiedlony przez niezamożną szlachtę opisał Mickiewicz, (Dobrzyński zaścianek)
a Polacy, szczególnie z Korony (bo z Litwy takiej gafy by nie popełnili) przełożyli sobie to na własny język:
skoro jest tam drobna szlachta to znaczy taka wieś drobnej szlachty to się zaścianek nazywa.
Po jakimś czasie "słowo zamiennik" stało się synonimem, a dziś wręcz wyrugowało dawne używane nazwy własne jak:
wieś szlachecka czy okolica szlachecka.

Tak jak Waldek napisał zaścianek z wsią szlachecką ma tyle wspólnego co tablica genealogiczna z wywodem przodków.
A więc:
- zaścianek to nie wieś szlachecka (niewielka część zaścianków dzierżona była przez szlachtę)
- wieś szlachecka to nie zaścianek (wieś to nadanie książęce dla rodu, podlegające prawu feudalnemu (obszar określał obowiązki i służbę wojskową), zaścianek - to późna forma gospodarcza najczęściej nie mająca nic wspólnego z prawem ziemskim - polegała głownie na prawach ekonomicznych albo na zakupie albo na czynszu)

i rzecz podstawowa NIE MA na terenie Korony zaścianków.

A jak ktoś nie wierzy proszę o pobieżną lekturę choćby:
Skorowidzu miejscowości RP z lat 30-tych XX w.
który rozróżniał osady na:
miasta, miasteczka, wsie, folwarki, futory i ZAŚCIANKI (skróty str.22)
i proszę znaleźć położenie choćby kilku zaścianków na terenie woj. warszawskiego czy zachodniej części woj. białostockiego
Mi się nie udało znaleźć żadnego zaścianka (ZERO), ale nie ustaję w poszukiwaniach, może kiedyś się uda!

Epopeja wieszcza narodu polskiego - romantyczna i piękna,
ale bez przesady by wsie nadane prawem feudalnym drobnemu rycerstwu w średniowieczu przez udzielnych książąt Mazowsza
zrównywać z ścinkami rzuconymi za czynsz w epoce staropolskiej części biednej braci na Litwie i Czarnej Rusi przez Radziwiłów lub Kapitułę Wileńską
Litości!

Uznanie wsi drobnej szlachty mazowieckiej za zaścianki to jak uznanie każdego szlachcica za hrabiego
(no jak to? Szlachcic to nie hrabia? - takie pytania też spotykam, ale znacznie rzadziej niż "szlacheckie zaścianki")

No tak... trochę się rozpisałem, ale folguje sobie długą przerwę na ForGenie

Coby nie przynudzać ostatnia dygresja:
Ciekawe jak poeci i nasi twórcy literatury potrafią wpłynąć na rzeczywistość
i zmienić sprawy niezmienne od setek lat jedną książką!
Szykuję się do krótkiego tekstu na temat Trylogii Sienkiewicza, który wplatając postać z realnego rodu podlaskiego Żendzianów spod Tykocina, pozwolił sobie na okrutny błąd ortograficzny w nazwisku (celowy czy nie?),
co pół wieku po wydaniu książki poskutkowało zmianą nazwy zarówno miejscowości, jak i części zamieszkującej jej rodzin !!!
DO dziś we wsi Żendziany (nazwa z XVI-XX w.), od lat 50-tych XX wieku pisanej jako Rzędziany, mieszkają Żendzianowie, Żędzianowie, Rzendzianowie i Rzędzianowie - wszyscy potomkowie tego samego męskiego protoplasty żyjącego w połowie XV w. - Andrzeja Sandzianowicza vel Żendzianowicza!

Zascianek to forma gospodarcza wystepujaca tylko i wylacznie na terenie WXLit.
Wlascicielami zasciankow byli zazwyczaj wlasciciele ziemscy - zamozniejsza szlachta i kosciol (zwlaszcza biskupstwo wilenskie). Zas ich mieszkancami w 95% chlopi.
Bardzo rzadko mieszkali tam rowniez czynszownicy szlacheccy.

Szczegoly:
Adam A. Pszczolkowski: "Horror w zascianku?" w: Drobna szlachta dawniej i dzis, Muzeum Szlachty Mazowieckiej, Ciechanow 2009.

Krzysztof Ślusarek w publikacji "Drobna szlachta w Galicji 1772-1848" (wyd. 1994) bardzo często, a wręcz cały czas, używa słowa zaścianek, a rzecz dotyczy Galicji, szczególnie wschodniej. Choć fakt, czasy po 1 zaborze.

Roman

RomanK pisze:Krzysztof Ślusarek w publikacji "Drobna szlachta w Galicji 1772-1848" (wyd. 1994) bardzo często, a wręcz cały czas, używa słowa zaścianek, a rzecz dotyczy Galicji, szczególnie wschodniej. Choć fakt, czasy po 1 zaborze.
Roman

A czy cytuje jakikolwiek dokument historyczny na poparcie swojej tezy że na tamtych terenach istniała taka forma gospodarcza? Czy po prostu uznaje "zaścianek" za synonim "wsi zamieszkałej przez cząstkową szlachtę"?

Również znajdzie się bez problemu profesorów nie odróżniających wywodu przodków od tablicy genealogicznej,
czy to jednak wystarczający argument by uznać oba zestawienia genealogiczne za identyczne,
które nie zasługują na różnicowanie?

P. Łukaszu

Nie wiem. Pan Ślusarek to doktor, naukowiec, zawodowy historyk z UJ, jego praca jest spora, dużo w niej miejsca poświęca też nomenklaturze, więc ja nie wiem, ufam mu, bo chyba z zna się na rzeczy.

Roman

P. Łukaszu
Nie wiem. Pan Ślusarek to doktor, naukowiec, zawodowy historyk z UJ, jego praca jest spora, dużo w niej miejsca poświęca też nomenklaturze, więc ja nie wiem, ufam mu, bo chyba z zna się na rzeczy.

P. Romanie

Ale ja wiem. Pan Lapinski to doktor, naukowiec, zawodowy historyk z UwB, jego doktorat jest spory.

Panowie, no ja wiem, chylę czoła.

Ale Panowie tu ortodoksyjni są

No nic, zacytuję zatem co pisze ten naukowiec, Ślusarek:

Pojęcie "zaścianek" jest wieloznaczne. Dlatego ustalenie jednolitej definicji nastręcza wcale nie mało kłopotów. Problem jest o tyle trudny - że jak dotąd (1994) - nikt nie pokusił się o całościową interpretację tego pojęcia. W polskiej historiografii funkcjonują dwie definicje tego pojęcia. Wg pierwszej "zaścianek" może być rozumiany jako część wsi, miasteczka itp, zamieszkana przez drobną szlachtę zależną (za tą wersją opowiada się m.in Rychlikowa). Wg drugiej, pojęcie to można rozumieć znacznie szerzej - jako wieś zamieszkana przez drobną szlachtę. W tym wypadku chodzi o podkreślenie nie tyle sytuacji prawnej drobnej szlachty, lecz miejsca jej zamieszkania. Za takim rozumieniem pojęcia "zaścianek" opowiedzieli się m.in. Antoni Mączak (hasło w "Encyklopedii Historii Gospodarczej Polski") oraz Halina Chamerska ("Drobna szlachta w Królestwie Polskim").
W Galicji pojęcie "zaścianek" występowało wielokrotnie. Zawsze jednak oznaczało wieś zamieszkaną przez drobną szlachtę. Takie rozumienie "zaścianka" przedstawił m.in. Antoni Schneider w swoich notatkach i wykazie zaścianków szlacheckich (rękopisy w AP Kraków) oraz wielu pamiętnikarzy np. Bogusław Longchamps de Berier ("Wspomnienia 184-1918") albo Mieczysław Romanowski.
Używając zatem w pracy "zaścianek" mam na myśli zawsze miejscowość, w której występowało skupisko drobnej szlachty.


Tyle cytat. No cóż, jak widać pojęcie to u Ślusarka raczej funkcjonuje "literacko" nic formalnie

Aha, dalej p. Ślusarek wspomina pracę W. Smoleńskiego który pisał o "zaściankach" mazowieckich.

I jeszcze jedna uwaga, Ślusarek pisze, że najwięcej było w Galicji (a dokładnie na Podolu) zaścianków szczątkowych, istniejących obok folwarków, gdzie mieszkała przede wszystkim szlachta czynszowa, użytkująca pańskie grunty w zamian za czynsz. Wygląda zatem na to, że niezależnie od nomenklatury, ta struktura jest bardzo podobna, o ile nie identyczna, do wspomnianej przez p. Łukasza, "struktury podwileńskiej", więc nie był ona wyjątkowa tylko dla Litwy.

Roman KK

Czyli ogolnie czarna rozpacz.
P. Slusarek bowiem nie wykazal zadnego przykladu, aby zascianek wystepowal na terenie mu opisywanym w dokumentach sadowych, metrykalnych, badz podatkowych.
Przywolywane zas opinie z innych prac - to szereg wpadek i katastrof.

Co do Wladyslawa Smolenskiego - ktora jego prace przywoluje? Z ktorego roku?

P. Adamie

Gdy edytowałem, Pan się akurat wpisał, więc powtórzę co dodałem nowego

I jeszcze jedna uwaga, Ślusarek pisze, że najwięcej było w Galicji (a dokładnie na Podolu) zaścianków szczątkowych, istniejących obok folwarków, gdzie mieszkała przede wszystkim szlachta czynszowa, użytkująca pańskie grunty w zamian za czynsz. Wygląda zatem na to, że niezależnie od nomenklatury, ta struktura jest bardzo podobna, o ile nie identyczna, do wspomnianej przez p. Łukasza, "struktury podwileńskiej", więc nie była ona wyjątkowa tylko dla Litwy.

Trochę tu będę zatem bronił dra Ślusarka, bo nazwa nazwą, ale jak widać struktury te same na Litwie co na Podolu.

Praca Smoleńskiego, jaką wspomina Ślusarek, to "Mazowiecka szlachta w poddaństwie".
Nota bene - praca Ślusarka jest z 1994 roku, na jego obronę trzeba więc przyjąć i to, że nie znał prac pana, Panie Adamie, ani prac pana Łapińskiego w temacie zaścianków

Dodam jeszcze, że mowa o ziemiach pod zaborem austriackim. Administracja austriacka przyjęła swoją nomenklaturę dla dóbr ziemskich tak dużych jak i maluśkich, mianowicie dla niej wieś czy część wsi, czy nawet całe dominium, to było to "ciało tabularne", stąd w dokumentacjach po 1772 roku nazwy "zaścianek" w austriackich aktach urzędowych chyba nie znajdziemy. Tak tylko głośno myślę...

Roman

W sumie to cieszę się, że wywołałem niechcąco taką ciekawą dyskusje.
Swoją drogą to język zmienia się nieustannie. Dotyczy to wszystkich kultur i języków
Taki na przykład Crescent® wrench w Stanach czyli klucz nastawny wyprodukowany przez firmę Crescent zmienił się z czasem w crescent wrench. Nikt nie mówi "Franek podaj mnie klucz nastawny (francuski, uniwersalny)" ale raczej "podaj mnie crescent wrench" i wszyscy wiedzą, a Franek szczególnie, o co biega.
Przykłady można mnożyć. Taki na przykład "zaścianek".
No, żartuję tylko, teraz wiem lepiej.
Przemek Kisielewski
PS
Jestem wielkim fanem Wikipedii. Dla takich maluczkich jak ja jest to niesamowita sprawa.
Niech nam się rozwija.

To raz jeszcze ja. Od konca.

1. Mozna miec sporo zastrzezen do Wikipedii - w kwestiach okoloszlacheckich polska Wikipedia cieniutka.
Ale mimo to ogolna jej jakosc i wrazenie coraz lepsze. Nadto wiele artykulow w jej angielkiej siostrze bardzo cennych. A zwlaszcza ilustracje. Chocby tutaj:

http://en.wikipedia.org/wiki/Demesne

2. W sprawie crescent wrench nie ma Pan zupelnie racji. Nie jest to klucz francuski, lecz angielski!
Posilkujac sie Wikipedia (z ktorym w tym miejscu sie zgadzam) - prawidlowe nazwy kluczy nastawnych:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Klucz_nastawny

3. Praca Wladyslawa Smolenskiego "Mazowiecka szlachta w poddanstwie proboszczow plockich" jest skandaliczna mistyfikacja tegoz autora - wymierzona w Kosciol katolicki (napisana w czasach najwiekszych przesladowan Kosciola przez carskiego zaborce), a potem wielokrotnie wykorzystywana przez wladze komunistyczne w celach propagandowych.
I tu akurat polska Wikipedia klamie podajac jego zyciorys.
"Profesor" Wladyslaw Smolenski nie mial nawet tytulu magistra (skads to znamy?). A za czasow carskich byl urzednikiem warszawskiej prokuratorii skarbowej. Nominacje profesorska dostal z ukladu politycznego juz w II RP. Swietny artykul na jego temat znajduje sie w PSB.

4. Co do wyjatkowosci nie tyle Litwy (bo to skrot myslowy), a WXLit.
Przejrzalem komplet taryf podatkowych dla Ksiestwa z lat 1775-1790 (wszystkie powiaty).
We wszystkich taryfach wystepuje masowo forma gospodarcza zascianek.
Szlachta czynszowa w takich zasciankach zdarza sie, ale wyjatkowo rzadko.
Natomiast uboga szlachta dziedziczy w miejscowosciach okreslone jako okolice szlacheckie.

5. Rownoczesnie przegladalem taryfy podatkowe z lat 1775-1790
- luckie, kamienieckie, kijowskie i zytomierskie. Brak nazwy i formy zascianek.
Dla Mazowsza i Korony przegladalem spisy podatkowe od XV do 1846 roku.
Brak nazwy zascianek.

Dzien Dobry,
Doskonaly temat i interesujaca dyskusja.
Mam naiwne pytanie:
Do jakiej kategorii mozna zakwalifikowac takie wsie jak na przyklad Huszcza i Tuczna, w pow: bialskim (Biala Podlaska), w woj: lubelskim.
W XVIII wieku, byly one zamieszkale przez drobna szlachte pochodzaca z Mazowsza, ktorej potomkow dzis jeszcze odnajdujemy w tym samym miejscu.
Jesli to nie byly "zascianki" no to... co to bylo ?
Serdecznosci,
Bozenna

Bożenko,
Pan Adam już miał okazję mnie poprawić w tej materii;

Idac dalej dalej Tuczna nie jest zadnym zasciankiem, tylko bardzo specyficzna okolica szlachecka, opisana zreszta przez dr Makowskiego.
Zascianek to jedynie forma gospodarowania na terenie WXLit. W zascianki byly zarowno szlacheckie, chlopskie, jak i mieszane. Nie nalezy zawsze wierzyc w to co pisze poeta (w tym przypadku Adam Mickiewicz).

http://forgen.pl/forum/viewtopic.php?f= ... y&start=30
Pozdrawiam

To ja jeszcze dodam tu od siebie, ze akurat Huszcza i Tuczna to powiat brzeski
w wojewodztwie brzeskim w WXLit.
I zostaly te okolice okreslone jako przypadek extremalny w akcie reformy skarbowej dla WXLit. z 1775 r.

Volumina Legum, t. VIII, s.397 (kolumna druga, u dolu)

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccont ... 4&from=FBC