Zaścianek szlachecki - czym jest?

[Łucja]

Pojęcia bardzo często zmieniają znaczenie, ich znaczenie ewoluuje, itd. Jest kilka znaczeń, itp. To, że jakieś jest pierwotne, nie znaczy, że te późniejsze są błędne, czy też złe. Oczywiście dobrze jest znać pierwotne znaczenie.
Ale .. taka pani dr jak Irena Kotowicz-Borowy o zaścianku wypowiada się tak:
http://webcache.googleusercontent.com/s ... wy&ct=clnk

Jakby źródło było mało wiarygodne, że media, to powiem, że w "Dziedzictwo kulturowe Mazowsza", z konferencji naukowej publikacja (LSW 2001) jest jej artykuł i to samo (tam właśnie zerknęłam, a potem znalazłam co to za pani, no i pani jest kustoszem Muzeum Szlachty Mazowieckiej). Nawet jak ta pani się pomyliła, to poszło w świat i idzie.

Raczej chodzi o to, że czym innym naukowa dyskusja, a czym innym życie, też genealogów, nie tylko amatorów.

Łucja

Ps. Z innej dziedziny - pojęcie nieruchomości jest ściśle określone, a mimo to na tzw. mieszkania spółdzielcze mówimy i piszemy "nieruchomości" i ja już nawet chyba nie dodaję wyjaśnienia w takich sprawach. Chociaż uważam, że to baaaaardzo istotne.

[apszczol]

To ja jeszcze od siebie - spoldzielnie mieszkaniowe to jednak patologia socjalistyczna. I z to z rodowodem z czasow II RP.

Co do Ireny Borowej, z ktora sie znam juz 20 lat! - to jednak wlasnie ona przyjela do druku moj artykul "Horror w zascianku?".

I jeszcze jedno - nie wiem czy to przypadek czy zlosliwosc - ale na Forum zostal wlasnie zamieszczony w innym dziale link do artykulu Lukasza Lapinskiego, a wlasciwie jego spisu szlachty podlaskiej sprzed lat, gdzie odmienia "zascianek" przez wszystkie przypadki...
No coz nawet wielcy historycy, w swej mlodosci moga popelniac bledy...

[lappka]

Panie Romanie!

Ale Panowie tu ortodoksyjni są

Gdy byłem dzieckiem to nie byłem taki ortodoksyjny w kwestiach językowych. Kobiecą odzież nie będącą spodniami nazywałem sukienkami, później się dowiedziałem się że jest coś takiego jak spódnica, która mimo, że wygląda jak sukienka to sukienką nie jest. Stałem się jednak ortodoksem, bo załapałem, że spódnica i sukienka jednak się różnią używanie tych dwóch wyrazów wymiennie jako synonimów jest błędem.

Ja nie proponuję przywracania znaczenia jakiś staropolskich słów które wyszły z użycia w XVII w., ale słowa, które zostało zdeformowane w okresie PRLu, a utrwala się błędnie na naszych oczach. Póki rozróżniamy jeszcze te pojęcia, nie jest za późno odkręcić ten proces i nie tworzyć „alternatywnej rzeczywistości”.

Zacytowałem konkretny spis urzędowy RP wydany tuż przed 1939 r. gdzie zaścianki są konkretnie wymienione. Co gorzej urzędnicy II RP okazali się takimi samymi ortodoksami, bo również użyli tej nazwy tylko w stosunku do zaścianków, a już wsi czy folwarków zaściankami nie określili!

Kiedyś pytałem mojego ś.p. dziadka o tradycje szlachty zaściankowej do której gdzieś wyczytałem że należymy. Robił wielkie oczy i nie bardzo wiedział o co mi chodzi z tym zaściankiem – to było dla niego kompletnie obce słowo!. Żaden mieszkaniec wsi szlacheckich (ze starszego pokolenia) na Mazowszu i Podlasiu nie wie co to zaścianek i nigdy nie słyszał o czymś takim!
Pracę p. Ślusarka cenię bardzo i uważam że jest kapitalna do poznania stosunków gospodarczych i społecznych na pograniczu południowego Podlasia i Ziemi Łukowskiej. Chylę czoła przed ogromem pracy jaki włożył – efekt jest bardzo dobry!! Natomiast nie oznacza to, że można przymykać oko na błędne określanie okolic szlacheckich zaściankami.
Nie mam wątpliwości że p. Ślusarek zrobił to nieświadomie będąc przekonany, że termin „zaścianek” jest obowiązującą nazwą wsi drobnej szlachty. Sam do niedawna tak myślałem! Jeszcze w 2004 r. wydałem książkę o największej okolicy szlacheckiej na Podlasiu – Łapach pt. „Łapy i ich mieszkańcy. ZAŚCIANKI Łapińskich w XV-XVIII w.” (SIC!), siekąc kompletnie obcym i nic nie znaczącym na tych terenach słowem co kilka akapitów!
Od jakiegoś jednak czasu gnębił mnie fakt, że nie znalazłem ANI JEDNEGO dokumentu, źródła, czy innej wzmianki określające wsie szlachty zagrodowej mianem zaścianek!
Zacząłem zgłębiać temat i odkryłem, że konsekwentnie coraz szerzej używamy słowa znaczącego zupełnie co innego, a dzieje się to zaledwie od kilkudziesięciu lat, przechodząc ze sfery nieformalnej do obiegu naukowego! (mniej więcej coraz częściej od lat 70-tych XX w.)
Dlatego gdy dotarło do mnie po jakimś czasie, jaką gafę palnąłem, przyznaje się do błędu i trąbię na lewo i prawo o tym gdzie się da, by inni nie kompromitowali się!

Aha, dalej p. Ślusarek wspomina pracę W. Smoleńskiego który pisał o "zaściankach" mazowieckich.

Co do przypisów, są konieczne w pracach naukowych by poprzeć swą tezę i utwierdzić jeszcze bardziej swoje racje. Gorzej gdy w cytowanym dziele nie znajdujemy potwierdzenia swojego wywodu, a jeszcze gorzej gdy wzmiankowana praca wręcz temu zaprzecza!
Przypisy w pracach humanistycznych powołują się nie tylko na konkretną pozycję w literaturze, ale wręcz podają numer strony na której znajdziemy odpowiedni przykład. Wystarczy więc sięgnąć do źródła wzmiankowanego przez p. Ślusarka, czyli pracy Wł. Smoleńskiego i sprawdzić ile razy i w jakim kontekście pisze o zaściankach na Mazowszu.
Jeśli nie pisze wcale to…. hmmm…
A więc jednak jest różnicą omyłkowe użycie słowa w innym znaczeniu, a czym innym cytowanie dzieł na poparcie tego – o ile te pozycje te nie używają tego słowa!!!

Jestem wielkim fanem Wikipedii. Dla takich maluczkich jak ja jest to niesamowita sprawa.
Niech nam się rozwija.

Ja też bardzo cenię Wikipedię za jej wszechstronność i powszechność, jednak jak jest z jej wiarygodnością, przekonałem się wczoraj czytając hasło o historycznym Podlasiu. Jest tam bardzo ciekawe i cenne zestawienie miast z obecnego i dawnego Podlasia, z podziałem na te które leżały na terytorium historycznego regionu (w granicach przedrozbiorowych) i te które się „przykleiły” w XIX i XX wieku w wyniku różnych nowych podziałów administracyjnych.
Ze zgrozą znalazłem Augustów poza Podlasiem w dziale o kuriozalnej „historycznej” nazwie „Suwalszczyzna” (mimo iż starostwo augustowskie położone było w powiecie tykocińskim Ziemi Bielskiej na Podlasiu!), podczas gdy w dziale „Historyczne Podlasie” znalazły się osady z pow. grodzieńskiego woj. Trockiego, czyli Czarnej Rusi (Czarna Białostocka i Supraśl).
Dokonałem stosownych poprawek z nadzieją że zostaną zaakceptowane. (na usunięcie z „Podlasia” w najbliższej przyszłości czeka jeszcze Choroszcz)

(z automatu odpadają całkowicie hasła: Zaścianek, szlachta zaściankowa i cała masa innych woła o pomstę do nieba)

[Bozenna]

Huszcza - Tuczna: wlasnie takiej odpowiedzi oczekiwalam
- to byl wyjatek z powodu lokalizacji i przynaleznosci administracyjnej,
ale rodziny szlacheckie pochodzily jednak z Mazowsza.
Serdecznosci,
Bozenna

[lappka]

Mam naiwne pytanie:
Do jakiej kategorii mozna zakwalifikowac takie wsie jak na przyklad Huszcza i Tuczna, w pow: bialskim (Biala Podlaska), w woj: lubelskim.

Proszę kliknąć na link do skorowidza z 1936 r. lub wyszukać miejscowości w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego,
(obie publikacje są dostępne w internecie)
jest tam opis lub podany przynajmniej rodzaj osady!

...Jesli to nie byly "zascianki" no to... co to bylo ?

to były: WSIE (Skorowidz miejscowości RP)
Huszcza - WIEŚ w gm. Huszcza, par. tejże, pow. Biała, woj. Lublin
Tuczna - WIEŚ w gm. Tuczna, par. tejże, pow. Biała, woj. Lublin

To samo podaje słownik geograficzny (Tom III, s. 228):
Huszcza - WIEŚ 2 m. od Kodnia (...)
Jest to WIEŚ dawna i obszerna, obsiadła wyłącznie przez zagonową szlachtę (...)

A Skąd pomysł że te osady miały by być zaściankami?

[RomanK]

P. Łukaszu

Sprawa nie jest wcale taka prosta. Jeśli chodzi o mnie, osobiście, to będę się wystrzegał stosowania tego pojęcia "na lewo i prawo"

Ale, jak zawsze jest ale... Dla struktury własnościowej, ziemskiej, szczególnie rozdrobnionej, zamieszkanej przez stulecia przez drobną szlachtę, dla innych terenów niż WXL, nie ma odpowiednich nazw. Proponowana przez Pana nazwa "wieś szlachecka" odpada, ponieważ w historiografii tym terminem określa się rodzaj wsi dziedzicznej, gdzie dziedziczy szlachcic, w odróżnieniu np. od "wsi królewskiej". Również nazwa "okolica szlachecka" jest nieco sztuczna i naciągana. Stąd moim zdaniem popularność, jaką zdobyła nazwa "zaścianek".
Dla terenów zaboru austriackiego i pruskiego nie stosowano urzędowo nazwy "zaścianek".
Zresztą ja rozumiem, bardzo wąskie znaczenie "zaścianek", ograniczone do specyfiki WXL oraz uzależnione od genezy zarówno filologicznej jak i historycznej (grunty powstałe w wyniku różnic z działów pomiary włócznej), wszystko ok, ale nie znajduję innych odpowiednich synonimów dla obszarów rozdrobnionych i cząstkowych, które bywa ze często przyjmowały własną nazwę (Kotłowszczyzna, Spławszyzna itp itd). Ponadto trzeba by prześledzić dla obszarów pozalitewskich, jaka była geneza tych drobnych części "okolic szlacheckich", bo być może też w niektórych przypadkach powstały w wyniku pomiary włócznej.

Roman KK

[Bozenna]

Lukaszu,
Dziekuje za sympatyczna i prymitywna odpowiedz.
Zoltodziobem nie jestem. Jesli zadalam to pytanie to wlasnie dlatego, zeby troche "wlos na cztery podzielic".
Z usmiechem,
Bozenna

[RomanK]

P. Łukaszu

Dodam jeszcze że słowo "zaścianek" mogło być dobrze znane w staropolszczyźnie również daleko od Litwy. Litwini tez emigrowali, stąd np. sporo ich w XVIII wieku no. w Wielkopolsce. Niewątpliwie, niemowami nie byli, więc wprowadzali do obiegu potocznego, również swoje litewskie nazwy i słówka. Ale słowo "zaścianek", nawet jeśli było adekwatne, dla pewnych struktur ziemskich, nie przyjęło się urzędowo, bo i zdaje się nie mogło. Słowo to bowiem, stosowane urzędowo, byłoby wymierzone w dumę szlachecką. Szlachcic był szlachcic (w rozumieniu samego szlachcica), więc zaściankowowść by mu "ubliżała". Co innego w mowie potocznej (gdzie sobie można nazywać jak kto che), co innego w urzędowej.

Roman KK

[apszczol]

Również nazwa "okolica szlachecka" jest nieco sztuczna i naciągana

Czyli nalezy rozumiec, ze spisy podatkowe i ksiegi sadowe z czasow I RP po prostu sa sztuczne i naciagane???

Ponadto trzeba by prześledzić dla obszarów pozalitewskich, jaka była geneza tych drobnych części "okolic szlacheckich", bo być może też w niektórych przypadkach powstały w wyniku pomiary włócznej

Prosze zatem wskazac, gdzie poza WXLit. przeprowadzono pomiare wloczna???

[jart]

Witam

Bardzo ciekawa rozmowa - szkoda tylko że chyba czasem puszczają nerwy. Mam nadzieję że pozostaną na wodzy i pozwolą jej dalej się rozwijać (mnie i wielu innym pozwalając śledzić ją dalej).

[RomanK]

P. Adamie

W kwestii pomiarów włócznych jestem "zielony", tak tylko sobie głośno myślałem
Jednakże te "zaścianki" na Podolu to przede wszystkim miejsca starostwa samborskiego.
Ale może inaczej - ja nie znam pracy pana Łapińskiego, nie wiem zatem kiedy po raz pierwszy i gdzie zastosowano słowo "zaścianek".

Ale mam pewna propozycję - może dla "zaścianków" pozalitewskich stosować nazwę "przysiółek szlachecki"? Wydaje mi się taka nazwa najbardziej neutralna

Roman KK

[lappka]

Lukaszu,
Dziekuje za sympatyczna i prymitywna odpowiedz.

Ojej! A czym sobie zasłużyłem na taką ocenę?
Zacytowaniem źródła?

Zoltodziobem nie jestem.

Czy ja napisałem że Pani jest?

Jesli zadalam to pytanie to wlasnie dlatego, zeby troche "wlos na cztery podzielic".

Czyli nie oczekiwała Pani odpowiedzi? Rozumiem.
Nie popełnię więcej takiej gafy!
Przepraszam za swój sympatyczny prymitywizm.

Z usmiechem,
Bozenna

Ze zdziwieniem
Łukasz

[bydgosta]

Witam
Kochani ! O co Wam chodzi ? To jest zwyczajne bicie piany. Nic z tego nie wynika, i nic z tego nie wyniknie.

Pozdrawiam Was

Romuald Wiencek

[lappka]

P. Łukaszu
Sprawa nie jest wcale taka prosta.

Jakby była to byśmy tu nie dyskutowali!

Dla struktury własnościowej, ziemskiej, szczególnie rozdrobnionej, zamieszkanej przez stulecia przez drobną szlachtę, dla innych terenów niż WXL, nie ma odpowiednich nazw.

Nie wiem z jakiej przyczyny wieś szlachecka/ właśność szlachecka / Okolica szlachecka - nazwy funkcjonujące do XX w.
dziś mają być nieodpowienie?

Proponowana przez Pana nazwa "wieś szlachecka" odpada, ponieważ w historiografii tym terminem określa się rodzaj wsi dziedzicznej, gdzie dziedziczy szlachcic

A kto dziedziczył we wsi zamieszkałej przez drobną szlachtę jeśli nie szlachta?
Nie widzę jakiś przeciwności i przeciwskazań

Również nazwa "okolica szlachecka" jest nieco sztuczna i naciągana.

Cóż ja na co poradzę - żal do osoby która tą nazwę wprowadziła kilkaset lat temu
oraz do całej administracji która ją konsekwentnie ciągnęła do pocz. XX w.

Dla terenów zaboru austriackiego i pruskiego nie stosowano urzędowo nazwy "zaścianek".

A były jakieś podstawy do stosowania takiej nazwy na terenie tych zaborów?

Zresztą ja rozumiem, bardzo wąskie znaczenie "zaścianek", ograniczone do specyfiki WXL oraz uzależnione od genezy zarówno filologicznej jak i historycznej (grunty powstałe w wyniku różnic z działów pomiary włócznej), wszystko ok, ale nie znajduję innych odpowiednich synonimów dla obszarów rozdrobnionych i cząstkowych, które bywa ze często przyjmowały własną nazwę (Kotłowszczyzna, Spławszyzna itp itd).

współcześnie wydaje mi się, że używamy na te struktury takich nazw jak: Kolonia, resztówka, dział

P. Łukaszu
Dodam jeszcze że słowo "zaścianek" mogło być dobrze znane w staropolszczyźnie również daleko od Litwy. Litwini tez emigrowali, stąd np. sporo ich w XVIII wieku no. w Wielkopolsce.

Całkiem możliwe, ale wraz z migracjami Litwinów, nie przenosili oni ze sobą do Wielkopolski takich struktur gospodarczych.
Raczej wpasowywali się w już istniejące (wsie, dwory, folwarki)

Ale słowo "zaścianek", nawet jeśli było adekwatne, dla pewnych struktur ziemskich, nie przyjęło się urzędowo, bo i zdaje się nie mogło. Słowo to bowiem, stosowane urzędowo, byłoby wymierzone w dumę szlachecką.

1. Przecież przyjęło się urzędowo! Proszę zerknąć w URZĘDOWY spis z 1936 r. Jest tam kategoria dóbr - ZAŚCIANEK, i jest ich całkiem sporo
2. A co to za ujma na honorze mieszkać w zaścianku? Przecież w woj. wileńskim i nowogródzkim całkiem sporo rodzin szlacheckich mieszkało w zaściankach. Nie widziałem by ukryli te nazwy?

Szlachcic był szlachcic (w rozumieniu samego szlachcica), więc zaściankowowść by mu "ubliżała".

Z jakiej przyczyny by mu ubliżała? W takim razie gdzie zamieszkanie "nie ubliża"? Miasto/miasteczko/wieś/folwark/kolonia/zaścianek/leśniczówka.

Co innego w mowie potocznej (gdzie sobie można nazywać jak kto che), co innego w urzędowej.

Sugeruje Pan, że część zaścianków została zapisana w innej kategorii osad niż faktycznie przynależała?
Jako wsie czy folwarki?
Dość łatwo zdemaskować taką próbę "fałszerstwa" (choć nadal nie wiem w jakim celu ktoś np. mieszkający na kolonii miałby udawać że mieszka we wsi?):
zaścianki obejmowały najczęściej niewielkie nadziały ziemskie i nie tworzyły większych struktur niż kilka domów o zabudowie kolonijnej.
Jeśli ktoś osadę o dwóch domach nazywa wsią, można podejrzewać że coś jest nie tak.
i odwrotnie jeśli osiedle 40 domów nazywa się zaściankiem, także należałoby wątpić czy faktycznie mamy do czynienia z zaściankiem czy regularną wsią.

Najlepiej byłoby to przeanalizować na podstawie jakiegoś konkretnego przykładu!
Konkretnej miejscowości - zaścianka!

Ale mam pewna propozycję - może dla "zaścianków" pozalitewskich stosować nazwę "przysiółek szlachecki"? Wydaje mi się taka nazwa najbardziej neutralna

Jeśli chodzi o wsie szlachty zagrodowej? TO propozycja wydaje się całkiem sensowna. Przynajmniej taki wyraz jak przysiółek był i jest stosowany na Mazowszu i Podlasiu.
Przy czym przysiółęk - sugeruje że występuje przy jakim "siele" a więc konkretnej wsi (może pierwotnej wsi).
Nazwa wiec nadaje się jedynie dla wielowioskowych okolic szlacheckich.
Ponadto etymologia sugeruje także niewielki rozmiar osady, a więc nie nadaje się na nazwę dla licznych wsi szlachty zagonowej (np. wieś o 50-60-ciu chatach trudno zwać przydsiółkiem)
Ale zdecydowanie nazwa jest lepsza niż zaścianek - który jest nieadekwatny dla terenów o których dyskutujemy

-- Post scalono 21 sty 2012, 23:21 --

...jeszcze jedno:

ja nie znam pracy pana Łapińskiego, nie wiem zatem kiedy po raz pierwszy i gdzie zastosowano słowo "zaścianek".

Ja nie napisałem jeszcze żadnej pracy o zaściankach, ale widzę że temat byłby wdzięczny
Kto zastosował słowo zaścianek po raz pierwszy?
Zaścianki pojawiają się w tekstach źródłowych (spisy z terenu WXL / opisy dóbr / starostw itd.) w XVII w. na pewno!

Jednak chyba nas nurtuje inne pytanie:
- Kto po raz pierwszy błędnie użył słowa "Zaścianek" ?
to jest w stosunku do licznych miejscowości zamieszkałych przez drobną szlachtę na Mazowszu i Podlasiu
a ja bym poszedł dalej:
- Kto wprowadził do obiegu naukowego słowo "zaścianek" jako synonim "okolicy szlacheckiej"!?
(ew. przeniesienie pojęcia szlachta zaściankowa na drobną szlachtę z terenu koronnego)

Pierwsi oskarżeni: Zygmunt Gloger i Władysław Smoleński piszący prace nt. szlachty mazowieckiej i podlaskiej na przełomie XIX/XX w. oczyszczeni z zarzutów!
Przerzuciłem Dawną Ziemię Bielską i jej szlachtę cząstkową Z. Glogera oraz
Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej Wł. Smoleńskiego

Słowa zaścianek i szlachta zaściankowa tam nie znalazłem!
(dziwne przecież książki traktują o drobnej szlachcie )

Poszukiwania trwają!

[Grażyna Anna]

Witam serdecznie dyskutantów i dziękuję za wywołanie ciekawego tematu. Pozwolę sobie wtrącić trzy grosze i przywołać z opisów dekanatów diecezji wileńskiej z 1784r opis parafii goniądzkiej w paru cytatach.
Kościół parafialny w mieście JKM Goniądzu położony w województwie podlaskim, ziemi bielskiej, powiecie brańskim, dekanacie augustowskim (…),
Barszczewiczna zaścianek do starostwa knyszyńskiego, w posesji JW. Małachowskiego (…),
Boguszewka zaścianek JP Krakowskiego za Kramkową Wielką (…),
Dawidowizna zaścianek do starostwa knyszyńskiego, w pół drogi do klewiańskiego folwarku,
Ginie zaścianek do starostwa knyszyńskiego, za Hornostajami (…),
Nareslo zaścianek do starostwa knyszyńskiego, między Łupichami i Rutkowskiemi (…),
Puszkarze zaścianek JP Kramkowski(ego) pod Kosiorkami (…),
Rawy zaścianek JP Kramkowski(ego) przed Woytowstwem (…),
Siedzie zaścianek przedmiejski do Zaburtowa, między Zyburtami i Łupichami (…),
Wygoda zaścianek do starostwa knyszyńskiego, nad rzeką Biebrzą i przewozem (…),
Zagi zaścianek przedmieścia do Białosukniów należący (…),
(Opisy parafii dekanatu augustowskiego, Wiesława Wernerowa w Studia Podlaskie. T.4)
Jako sporządzający opis podany jest X. Hilary Drszyński Scholarum Piarum. Sądzę, nazwisko zostało źle odczytane i chodzi o X. Hilarego Duszyńskiego.
Dziwne, że w opisach parafia z taka ilością zaścianków jest wyjątkiem. Czyżby chodziło o pochodzenie lub wcześniejsze przebywanie X. Hilarego Duszyńskiego na terenach WKL? Tylko raz pada ponadto słowo „zaścianek” w opisach dekanatu augustowskiego, w opisie parafii Dobrzyniewo:
Krzywa zaścianki, ze wsią plebańską i granicą złączone (…)
Opis ten podpisał X Adam Budwiłł Teologii Doktor Pleban Dobrzyniewski, który jak najbardziej mógł przenieść to określenie z terenów WKL.
Tu nie możemy mieć pretensji do wieszcza, który przyszedł na świat paręnaście lat później.
Prawdą jest, że w obiegu potocznym słowo zaścianek funkcjonuje z domyślnym określeniem „szlachecki” zupełnie niesłusznie, w dodatku robi karierę w reklamie, jako nazwa raz hotelu, raz restauracji czy gospodarstwa agroturystycznego, raz kiełbasy czy pieczywa.
Drugą taką nazwą w odniesieniu do miejsc powszechnie błędnie rozumianą i również nadużywaną w celach reklamowych jest uroczysko. Może temat na nowy wątek?
Z pozdrowieniami
GrażynaAnnaFeltynowska